Antieke grondslagen

Fundamentele ideeën uit de oudheid

Als jongeman koos Plato voor een opleiding bij Socrates en niet bij de sofisten. Dit had een blijvende invloed op de ontwikkeling van de filosofie en psychologie.

Socrates en Plato

• Socrates geloofde in het vinden van de waarheid door dialoog en introspectie.
• Hoewel Socrates geen geschreven werken naliet, documenteerde Plato zijn ideeën in de Socratische dialogen.
• Deze dialogen benadrukten het belang van:
  • Nativisme: De nadruk op aangeboren eigenschappen.
  • Rationalisme: Het belang van rede en logisch denken.
• Plato stichtte de Academie, een instituut voor onderzoek en leren.

Aristoteles

Aristoteles, een student van Plato, legde nadruk op empirische observatie en wordt beschouwd als de voorloper van het empirisme - het geloof dat kennis voortkomt uit zintuiglijke ervaringen. Toch was hij geen empirist in hart en nieren, omdat hij ook de (nativistische) inslag had dat de menselijke psyche aangeboren categorieën bevat die ons helpen onze ervaringen te ordenen. Ook had Aristoteles de ietwat bizarre theorie dat het brein een soort condensator was, waarin oververhitte lichaamssappen omgezet werden in water.

Presocratische filosofen en het Griekse mirakel

• De eerste Griekse filosofen kwamen uit de Ionische eilanden en West-Turkije en focusten op natuurlijke observaties.
• Thales van Milete werd bekend om zijn nauwkeurige observaties en zag water als het primaire element van de kosmos.
• De term psyche had oorspronkelijk betrekking op 'adem', maar kreeg later een bredere betekenis.

Pythagoreïsche wiskunde en filosofische paradoxen

• Pythagoras en zijn volgelingen zagen wiskundige regelmaat in de natuur.
• Heraclitus en Zeno stelden filosofische overpeinzingen voor die nog steeds relevant zijn.

Protagoras en sofisten

Terwijl Protagoras en de sofisten zich richtten op ervaring en gedrag, benadrukte Socrates het belang van interne wijsheid en kennis.

De Hippocraten

• Hippocrates en zijn volgelingen zagen ziekte als een natuurlijk fenomeen en introduceerden de humorale theorie over balans tussen lichaamssappen.

Belangrijke uitspraken en inzichten

Heraclitus	"Je kunt nooit twee keer in dezelfde rivier stappen" Over de relatie tussen stabiliteit en verandering
Protagoras	"De mens is de maat der dingen" Over menselijke ervaringen en gedrag
Zeno	Een afstand kan ontelbare keren in tweeën opgedeeld worden Over oneindigheid
Hippocrates	Theorie der lichaamssappen Balans tussen bloed, gele gal, zwarte gal en slijm als bron van temperament en stoornissen
Socrates	De belangrijkste wijsheid is weten hoeveel je niet weet Ook wel bekend als de "Socratische ironie"

 

Leven en gedachtegoed van Socrates

Socrates geloofde in de onsterfelijke menselijke psyche en de inherente wijsheid die iedereen bezit. Zijn leerstellingen legden de basis voor Plato's filosofie.

Plato’s leven en filosofie

• Plato introduceerde het concept van idealisme waarin hij een onderscheid maakte tussen verschijningsvormen en ideale vormen.
• Hij illustreerde dit concept met de allegorie van de grot.
• Plato geloofde dat de menselijke psyche bestond uit drie elementen: verlangen, moed en rede.

Aristoteles en het empirisme

Aristoteles, afkomstig uit Macedonië, was sterk beïnvloed door zijn vader, een arts, wat leidde tot zijn naturalistische opvattingen. Deze opvattingen vormden een belangrijke basis voor het empirisme, waarbij nadruk werd gelegd op observatie en diagnose.

• Aristoteles verliet de Academie: Dit leidde hem naar de empirische werkelijkheid die Plato grotendeels negeerde.
• Theophrastus: Aristoteles' vertrouweling waarmee hij natuurhistorische observaties begon.
• Leermeester van Alexander de Grote: Door Alexanders veldtochten verspreidden Grieks opgeleide geleerden hun kennis.
• Lyceum: Aristoteles' eigen school met een breed scala aan onderwerpen, variërend van geesteswetenschappen tot sociale en natuurwetenschappen.

Biologische taxonomie

Aristoteles en Theophrastus worden gezien als pioniers op het gebied van biologische taxonomie. Ze benadrukten het belang van observatie en classificatie in het vergaren van kennis.

Over de psyche

In zijn verhandeling Peri Psyche, beschreef Aristoteles hoe levende organismen een psyche bezitten met variërende complexiteit, afhankelijk van hun positie op de 'ladder van de natuur'. Hierin worden verschillende zielconcepten geïntroduceerd:

• Vegetatieve ziel: Basiseigenschappen zoals voeding en voortplanting.
• Sensitieve ziel: Omvat voortbeweging, gewaarwording, geheugen en verbeelding.
• Rationele ziel: Exclusief voor mensen, het vermogen om te redeneren.

Aristoteles vs. Plato en Socrates

Terwijl Plato en Socrates de psyche zagen als een bron van aangeboren ideeën, beschouwde Aristoteles empirische ervaringen als grondstof die de psyche verwerkt.

Atomistische kanttekening: Democritus, Epicurus en Lucretius

De presocratische filosofen hadden ideeën over de fysieke fundamenten van het universum, die uitgedaagd werden door Democritus met zijn atoomtheorie.

• Democritus' atoomtheorie: Materie kan slechts tot een bepaald punt worden opgedeeld in atomen.
• Aristotelische causaliteit: Tegenstrijdig met Democritus' theorie, waarbij alles gebeurt met een doel.
• Epicurus: Promootte de atoomtheorie en zag het als een manier om een leven zonder angst voor goden te leiden.
• Lucretius: Schreef het gedicht De Rerum Natura, dat de epicuristische opvattingen uitbreidde.

Na de val van Rome werden de werken van deze filosofen als heidens beschouwd en hadden ze verloren kunnen gaan als ze niet waren bewaard door niet-Europese geleerden.

Drie Islamitische pioniers

Na de dood van Mohammed in 632 kwam het Islamitische rijk op en produceerde het een aantal belangrijke geleerden die de klassieke Griekse werken behielden, vertaalden en er hun eigen inzichten aan toevoegden. De werken van Aristoteles waren vooral van belang voor deze geleerden.

Al-Kindi en de introductie van Indisch-Arabische getallen

• Al-Kindi (ca. 800-871): afkomstig uit het huidige Irak en leider van het Huis van Wijsheid.
• Bekend als de 'filosoof van de Arabieren'.
• Promootte het Indisch-Arabische talstelsel, wat leidde tot de ontwikkeling van de getaltheorie.
• Dit talstelsel beïnvloedde ook theorieën over de geest.

Alhazen en de moderne visuele wetenschap

• Alhazen (ca. 965-1040): Een veelzijdig geleerde die belangrijke bijdragen leverde aan optica en visuele waarneming.
• Weerlegde de theorie dat zicht voortkomt uit straling van de ogen, en bevestigde dat het afkomstig is van objecten naar de ogen door experimenten met een camera obscura.
• Zijn inzichten beïnvloedden latere werken over optica.

Avicenna over geneeskunde en de Aristotelische ziel

• Avicenna (ca. 980-1037): Islamitische geleerde uit het huidige Iran.
• Auteur van Canon van de Geneeskunde en Het Boek van Genezing - een uitgebreide behandeling van Aristotelische thema's.
• Verfijnde het concept van de ziel, maakte onderscheid tussen de buitenste en binnenste zintuigen en introduceerde het concept van 'verlangen'.
• Presenteerde het gedachte-experiment van de zwevende man waarin zelfbewustzijn wordt benadrukt (zelfs zonder externe prikkels zul je doorhebben dat je bestaat, dus moet bewustzijn inherent zijn aan het individu en niet afhankelijk zijn van externe prikkels).

Europa's intellectuele opleving

Rond het jaar 1000 ontstonden er steeds meer contacten tussen de christelijke en islamitische wereld, wat leidde tot een vermenging van culturen en kennisuitwisseling.

• Leonardo Fibonacci (ca. 1170-124): Introduceerde de Indisch-Arabische getallen in Europa en beschreef de Fibonaccireeks en de gulden snede.
• Scholen van vertalers ontstonden en vertaalden Arabische werken naar het Latijn.
• Oprichting van 'universiteiten' in Europa, waar Arabische kennis werd opgenomen in het curriculum.
• Thomas van Aquino (1225-1274): Waardeerde Aristoteles en integreerde zijn leringen in de christelijke doctrine.
• De atoomtheorie van Democritus werd herontdekt en uiteindelijk omarmd door wetenschappelijke denkers zoals Descartes.