Inleiding

Wat is sociale psychologie?

Psychologie is de wetenschap van het gedrag en de psychische processen van het individu. Dit betekent dat sociale psychologie de wetenschap is die bestudeert hoe de gedachten, gevoelens en gedragingen van mensen worden beïnvloed door de sociale omgeving (ofwel de invloed van anderen). Sociale psychologen zijn vooral bezig met het vinden van verklaringen voor interessante gebeurtenissen, zoals de massale zelfmoord in Jonestown. Hierbij wordt juist de volkswijsheid en het "gezond verstand" gepasseerd en wordt er volgens de empirische methode informatie verzameld, ofwel een op basis van waarneming en/of onderzoek gebaseerde methode voor het toetsen van hypothesen. Een hypothese is een nog te bewijzen veronderstelling die als voorlopige waarheid wordt aangenomen.

• Empirische methode
  • Op waarneming en/of onderzoek gebaseerde methode voor het toetsen van hypothesen.
• Hypothese
  • Een als voorlopige waarheid aangenomen maar nog te bewijzen veronderstelling.

De sociale psychologie houdt zich niet zozeer bezig met een objectieve voorstelling van de manier waarop sociale situaties plaatsvinden, maar juist met de interpretatie ofwel construct van hun sociale omgeving. De manier waarop zij de situatie beleven is hierin een leidende factor en niet per se hoe de situatie objectief gezien is. Het draait dus vooral om het perspectief of de interpretatie van degene om wie het gaat. Het construct waarmee de sociale wereld wordt geïnterpreteerd, is een bepalende factor in een ontwikkeling of toestand en heet een determinant.

• Construct
  • De manier waarop mensen de sociale wereld waarnemen, begrijpen en interpreteren
• Determinant
  • Bepalende factor in een ontwikkeling of toestand

Een belangrijk verschil met de persoonlijkheidspsychologie en de sociale psychologie, is dat persoonlijkheidspsychologen zich over het algemeen zullen richten op de individuele verschillen tussen mensen om verklaringen te bieden voor bepaald gedrag. Sociaal psychologen zullen deze individuele verschillen altijd bekijken binnen de sociale context.

• Individuele verschillen
  • Die aspecten van de persoonlijkheid die mensen onderscheiden van anderen.

Sociale psychologie vergeleken met verwante disciplines

Sociologie	Sociale psychologie	Persoonlijkheidspsychologie
Algemene wetten en theorieën over samenlevingen, niet over individuen	De psychologische processen die mensen met elkaar gemeenschappelijk hebben en hen gevoelig maken voor sociale invloed	De kenmerken die maken dat individuen uniek zijn en van elkaar verschillen.

De sociaal psycholoog kijkt dus naar het het individu zich manifesteert in een sociale omgeving en zit hierdoor in het speelveld tussen de sociologie en de persoonlijkheidspsychologie.

De macht van de situatie

De fundamentele attributiefout is de neiging om de mate waarin iemands gedrag wordt veroorzaakt, voornamelijk toe te wijzen aan persoonlijkheid en andere interne eigenschappen van een individu, in plaats van aan een externe factoren zoals de situatie.

Bijvoorbeeld: als een ober onsympathiek overkomt zul je eerder denken dat hij "zo is" dan dat je je bedenkt dat zijn vrouw ernstig ziek is. Hier komt gelijk het woord attributie in voor: het toeschrijven van oorzaken aan het eigen of aan andermans gedrag en het daarmee voorzien van verklaringen. Handiger geformuleerd: attributie is het bedenken van verklaringen voor andermans of je eigen gedrag.

Attributie geeft vaak een vals gevoel van veiligheid. Juist doordat er makkelijk verklaringen worden gevonden voor bijzonder gedrag van anderen, onderschatten we onze eigen ontvankelijkheid voor hetzelfde mechanisme waarmee wij zelf bijzonder gedrag kunnen vertonen. Denk bijvoorbeeld aan competitiedrang: sommige mensen zijn zeer competitief en anderen veel minder. Noem hetzelfde spel een "gemeenschapsspel" (community) of "beursspel" en in beide gevallen krijg je hele andere reacties van beide groepen mensen. In het geval van het "gemeenschapsspel" was bijna iedereen coöperatief en het verschil tussen de groepen qua coöperatieve speelstijl was verwaarloosbaar als het het "beursspel" genoemd werd. De naam van het spel droeg bepaalde sociale normen over, die belangrijker bleken dan de persoonlijkheid van de spelers.

De macht van sociale interpretatie

Gedrag waarna een beloning volgt, zal vaak mee doorgegaan worden. Bij een straf daarentegen niet. Dit is de basis voor het behaviorisme, waar B.F. Skinner min of meer de grondlegger van is. Deze stroming stelt dat alle gedrag verklaard kan worden door beloning en straf in de omgeving van het organisme en dat subjectieve zaken als denken en voelen hier niet bij betrokken hoeven te worden. Dit is vooral een ouder beeld van behavioristen, want tegenwoordig zullen maar weinigen zo stellig zijn in hun opvattingen.

Juist de nadruk op constructen, de manier van interpreteren van de sociale situatie, is heel interessant. Dit is de basis van de gestaltpsychologie. De basis hiervan is het gestalt of het geheel. Je kunt een schilderij niet ontleden in hoeveel gram verf er op welk stukje doek is geschilderd en hetzelfde waardeoordeel hanteren. Het geheel is anders dan de som der delen. De fenomenologie van de waarnemer is daarbij van belang: hoe interpreteert iemand een object. De afzonderlijke objectieve elementen zijn hierbij niet per se van belang.

Kurt Lewin wordt beschouwd als de grondlegger van de sociale psychologie. Mede beïnvloed door zijn ervaringen als Joodse hoogleraar in Duitsland, paste hij de gestaltprincipes niet alleen toe op objecten maar ook op sociale perceptie. Volgens een medeoprichter van de sociale psychologie, Fritz Heider, is men over het algemeen bezig met reageren op wat iemand denkt dat de ander denkt en voelt.

Lee Ross stelt een ander speciaal construct voor: naïef realisme. Ieder van ons denkt dat ze dingen zien zoals ze echt zijn. Dit zorgt er in de praktijk voor dat conflicten niet opgelost worden, omdat beide partijen van mening zijn dat zij zeer redelijk zijn en hun versie van de waarheid als basisbeginsel moet worden aangenomen.

De oorsprong van constructen: fundamentele menselijke motieven

Twee behoeften zijn van essentieel belang:

1. De behoefte aan een positief zelfbeeld
2. De behoefte om de wereld accuraat waar te nemen

Deze twee behoeften trekken ons vaak in tegengestelde richtingen. De reden dat mensen de wereld zien zoals ze die zien, is dat ze twee keuzes hebben: de wereld zo vervormen dat zijzelf een positief beeld van zichzelf behouden, of een accuraat beeld van de wereld vormen. In de meeste gevallen opteert men voor de eerste optie. Een positief zelfbeeld kan soms zelfverbetering in de weg staan. Acties kunnen eenvoudig worden gerechtvaardigd zonder ervan te leren.

Bij het onderzoek naar ontgroeningsrituelen van studentenverenigingen kwam men tot de volgende conclusies:

• Mensen zijn gemotiveerd om een positief beeld van zichzelf in stand te houden, deels door hun gedrag te rechtvaardigen
• Dit brengt hen ertoe (op het eerste gezicht) verrassende of paradoxale handelingen uit te voeren

Een voorbeeld hiervan is: de voorkeur geven aan iets waar men voor geleden heeft, in plaats van iets wat direct geassocieerd is met gemak en plezier. De kern van dit verhaal is dat de behavioristische theorie weliswaar goed is voor het verklaren van sommige sociale gedragingen, maar in dit soort situaties onvoldoende basis biedt.

We verdraaien de werkelijkheid dus om onszelf in een beter daglicht te zetten, maar raken de werkelijkheid niet volledig kwijt. Sociale cognitie is de manier waarop mensen denken over zichzelf en de sociale wereld; specifieker: hoe mensen sociale informatie selecteren, interpreteren, herinneren en gebruiken om oordelen te vormen en beslissingen te nemen.

Het kan ook andersom werken: verwachtingen kunnen de perceptie van de wereld veranderingen en zelfs echte effecten hebben. Het bekende voorbeeld is van Robert Rosenthal en Lenore Jacobson, waarbij leraren op basisscholen werden verteld dat er bepaalde kinderen waren die echte ruwe diamanten waren. In werkelijkheid waren deze kinderen volstrekt willekeurig uitgekozen, maar vervolgens werden hun prestaties beter doordat de leraren ze (bewust of onbewust) anders gingen behandelen. De kinderen gedroegen zich daardoor ook weer anders waardoor er een feedback loop ontstond. Dit is een voorbeeld van een selffulfilling prophecy.

 

Sociale psychologie en maatschappelijke problemen

Sociale psychologie kan worden ingezet om maatschappelijke problemen te bestuderen (en op te lossen). Hoe laat je mensen bewuster energie en water verbruiken, hoe stimuleer je veilige seks, lagere criminaliteit, et cetera. Het is de taak van de sociaal psycholoog om de juiste vragen te stellen en tot de juiste inzichten te komen. Op die manier kan de kennis ingezet worden om de samenleving te verbeteren.